«صدای مُشتی که بر در بزرگ چهل‌ ستون کوبیده شد، چرت بعد ‌از‌ ظهر مش غلام را پاره کرد. او با پشتی خمیده، در حالی که خاطراتی در‌هم و آشفته از بر در کوفتن‌ها و در باز کردن‌ها به یاد می‌آورد، به طرف در رفت. به یاد نیمه‌ شبی افتاد که کالسکه‌ای دم در ایستاد و شاه‌مراد میرزا، رئیس تلگراف‌خانه، از آن پیاده شد. او حامل خبر بدی از شازده بود. شازده آن روز تمام فال‌گیر‌ها و رمال‌های اصفهان را جمع کرده بود تا برای حرفی که از درویشی در میان راه شنیده بود تفسیری بیابد. خیلی وقت بود که روحانی‌ها پا به کاخ او نمی‌گذاشتند. زیر لب می‌غرید: «لعنتی‌ها! همه‌شان دست به یکی کرده‌اند.»
در این کتاب که اولین جلد از چهارگانۀ منیژه آرمین بانوی داستان‌نویس پیشکسوت کشورمان است، داستانی میخوانیم که اتفاقاتش مربوط به دوران قاجار است. شخصیت اصلی برخلاف عموم قهرمانان داستانهای منیژه آرمین، یک مرد است؛ مردی به نام افراسیاب که با سردستگی تعدادی دزد و راهزن، کارش غارت مال و اموال کاروانهای تجاری است. در یکی از این دزدیها قالیچه‌ای نصیبش میشود که ماجراهای آن زندگی او را متحول میکند. داستان در زمان حکومت ظلّ‌السلطان بر اصفهان و اطرافش اتفاق می‌افتد و نویسنده تلاش کرده است لحن شخصیتها به گویش آن دوران نزدیک باشد. «شب و قلندر» تاریخ رنج آور این سرزمین است، در دورانی که از یکسو خانها و حاکمان خودمختار و خودرای خود را مالک جان و مال و ناموس رعیت میدانستند و از سوی دیگر هیات حاکمه به جای حمایت از مظلوم، طرف ظالم را میگرفت و خود نیز باری بر دوش مردم بود.
نویسنده در همان صفحات آغازین، خواننده را با صحنه‌ای غافلگیر میکند و با استفاده از تکنیکهای سبک رئالیسم جادویی، کنجکاوی‌ خواننده را برمی‌انگیزد. به ترتیبی که داستان پیش میرود، آثار و نشانه‌هایی از متون کهن و ردّ پای قصه‌های قدیمی و شخصیتهایشان پیدا میشود. داستان از کهن الگوی سفر قهرمان پیروی میکند که در آن شخصیت اصلی به دنبال یافتن چیزی، یا کسی سفری را آغاز میکند و در نهایت قرار است به جایی متفاوت از ابتدای سفر برسد.
آرمین در این کتاب، تاریخ را از زاویه تغییر و تحول درونی یک شخصیت یعنی افراسیاب، دنبال میکند. همچنان که شخصیت مرحله به مرحله پیش میرود تا به هدف و پالایشی درونی برسد، برگهایی از تاریخ هم ورق میخورد. از ظلم و ستم ظلّ‌السلطان و قتل ناصرالدّین شاه تا لژهای فراماسونری و درگیری ایلات بختیاری با حکومت و… . داستان زندگی افراسیاب و خانواده‌اش پیش میرود تا زمان انقلاب مشروطه و در پایان ما را به خواندن جلد بعدی ترغیب میکند.
نویسنده برای اثرش راوی دانای کل نامحدود را انتخاب کرده است که به زبان تمام شخصیتها حرف میزند و معمولاً بهترین انتخاب برای روایت داستانهای تاریخی است. او تلاش کرده است اتفاقات واقعی را در دل داستان خود بگنجاند، گرچه در برخی موارد بین آنها و روال زندگی شخصیتها تطابق زمانی بوجود نیامده است. این اثر دارای نثری ویراسته، پاکیزه و روان است که با استفاده از زبان رسمی برای گفتگوها، در متن نیز یکدستی و تسلط نویسنده بر ادبیات فارسی کاملاً مشهود است. ارزش ادبی داشتن یک اثر داستانی، چیزی است که این روزها در آثار برخی از نویسندگان جوانتر کمتر دیده میشود.
توصیفات زیبا و دقیق کتاب بی شک به سابقه هنری نویسنده در حوزه مجسمه سازی و نقاشی مرتبط است. خصوصاً در بخشهایی که سخن از کاشیکاری و سفالگری است اطلاعات خوبی به خواننده داده میشود، اما به شکلی که از بطن داستان جدا نیست و در آن به خوبی جای گرفته است. همچنین آشنایی نویسنده با آداب و رسوم و فولکلور و ویژگیهای جغرافیایی منطقه‌ای که داستان در آن اتفاق میفتد نیز از دیگر نقاط قوت اثر است.
«شب و قلندر» داستانی است نه چندان پیچیده، که در عین حال با آمیختن خیال و واقعیت شخصیتهایش را به حد کافی برای مخاطب معرفی میکند. آرمین در این داستان و آثار بعدی به دور از شعارزدگی و اغراق، بخشی از تاریخ معاصر را برای مخاطب به شیوه‌ای جذاب که گاه خواننده را به یاد داستانهای قدیمی می‌اندازد، روایت کرده است. این کتاب گزینۀ مناسبی است برای خوانندگان جوانی که دوست دارند قصه‌ای بخوانند که هم از آن لذت ببرند هم به دانسته‌هایشان افزوده شود.
این کتاب اولین برا در سال 1386 در انتشارات سوره مهر به چاپ رسیده و تا کنون چاپهای متعددی از آن به بازار آمده است.
پونه فضائلی