میزان با الف و لام میزانی برای تفاسیر

به قلم زینب کثیری

جهان ما هر روز مملو از اتفاقات مختلف سیاسی و اجتماعی است که می‌تواند قدرت تمرکز و اثربخشی را از افراد سلب نماید. نگاهی به تاریخ گواه است که جهان انسانها همیشه پرتلاطم بوده و هست. البته تاریخ با همه توانش فقط به بخشی از زمان گذشته دسترسی دارد که این ناتوانی به خود تاریخ برنمی‌گردد به هر حال ابزارهای ثبت تاریخ روز به روز در حال تغییر و توسعه است و این دقتی که امروز در ثبت تاریخ وجود دارد برای چند قرن گذشته ممکن نبوده است.

آنچه راجع‌به آن خواهیم گفت، تاریخی با ثبت وقایع در دسترس است که حدودا به اواخر دوره قاجار، دوره پهلوی و پس آن انقلاب اسلامی برمی‌گردد. پر واضح است که این دوره تاریخی یعنی از حدود ۱۲۸۱ هجری شمسی تا ۱۳۶۰ هجری شمسی دورانی پر از التهاب برای کشور ایران بوده است. بسیاری از اتفاقات بزرگ در زمینه‌های سیاسی، اجتماعی و فرهنگی نیز در این دوره رقم خورده است.

تاکنون با خود اندیشیده‌اید که اگر در این برهه از تاریخ بودید چه می‌کردید؟ بدون شک افراد بسیاری در این دوره دغدغه ارتقا و پیشرفت داشته‌اند اما به راستی نام چه تعداد از آنها در تاریخ به عنوان فردی اثرگذار آمده است؟ بسیاری از افراد با بهانة دم‌دستی «اوضاع نابسامان» به گوشه‌ای خزیده و خود را از همه چیز محروم کرده‌اند.

در این میان دقیقا مصادف با همین برهه تاریخی مردی متولد و وفات یافته است. این فرد کسی نیست جز سید محمد حسین طباطبایی مشهور به علامه طباطبایی، مردی که اوضاع نابسامان جامعه او را از رسیدن به هدفش دلسرد نکرد که هیچ بلکه با سخت‌کوشی به طی مسیر مدنظرش ادامه داد.  او در تبریز به فارغ‌التحصیلی رسید و پس از آن برای تکمیل مدارج علمی به نجف رفت و در نهایت با اقامت در قم به تالیف و تربیت پرداخت. اثر سترگ ایشان، تفسیر المیزان، اثری است که بدون اغراق امروزه بسیاری از بزرگان اذعان دارند انجام آن در زمان حاضر به تنهایی کار یک فرد نبوده و مستلزم همکاری و مشارکت تیمی از پژوهشگرانی کارآزموده است. علامه با توجه به شرایط و امکانات زمان خود سختی‌ها را به جان خریده و در عمر ۸۰ ساله‌اش دست به خلق المیزان فی تفسیر القرآن زده است. مجموعه ارزشمندی که بیشتر به عنوان تفسیر المیزان مشهور شده است.

برای روشن شدن بزرگی کار جناب علامه بهتر است به نکات اجمالی پیرامون این اثر توجه فرمایید. مجموعه ارزشمند المیزان در واقع کاری متفاوت در زمینه تفسیر آیات قرآن است. این نوع تفسیر مستلزم مطالعه‌ای عمیق و گسترده پیش از شروع کار است. از تفسیر المیزان با عنوان تفسیر قرآن به قرآن یاد می‌کنند. بحث درباره سنجش کیفیت کار تفسیری ایشان نیست، چرا که این مسئله نیاز به تخصص در این زمینه دارد؛ اما نکته‌ای که این میان جالب توجه است این است که دقت در مفهوم این جمله خود بازگوی مطلبی عظیم است: تفسیر قرآن به قرآن، تفسیری که طی آن مفسر باید احاطه کاملی به آیات قرآن و شأن نزول آنها داشته و حتی تفسیرهای روایی و غیرروایی را هم مطالعه کرده باشد. خود این مسئله عمق کار علامه طباطبایی را مشخص می‌نماید. آن هم نه در عصری که با وجود نرم‌افزارها و سخت‌افزارهای دنیای الکترونیک به راحتی می‌توان به انواع مختلف و گوناگون مباحث پیرامون یک موضوع دست یافت بلکه در زمانی که گاهی برای مطالعه و بهره‌مندی از یک منبع تفسیری باید به کتابخانه‌های مختلف مراجعه می‌شد. این در حالی است که تفسیر المیزان تنها کتاب ایشان نیست، پس از تفسیر المیزان، اصول فلسفه و روش رئالیسم و شیعه در اسلام از آثار معروف ایشان است. لازم به ذکر است که آثار ایشان به همین چند عنوان خلاصه نمی‌شود و  علامه طباطبایی بیش از ۳۰ جلد کتاب و مقاله دارد.

نکته دیگری که به عنوان خاتمه بحث اضافه کردن آن خالی از لطف نیست این است که فعالیت ایشان منحصر به تألیف کتاب نبوده است. ایشان خود را از فعالیت‌های اجتماعی هم محروم نکرده و نتیجه آن شاگردان بسیاری است که تربیت کرده‌اند. از شناخته‌شده‌ترین آنها اسلام‌شناس انقلابی مرحوم مرتضی مطهری را می‌توان نام برد. شاگردی که خودش به تنهایی قادر است عظمت استاد را به نمایش بگذارد.