به قلم ریحانه عارف‌نژاد و زهرا غیاث‌آبادی

رولد دال پیش از خلق چارلی و کارخانۀ شکلات­‌سازی هم نویسندۀ خوش‌نامی بود. وقتی در سال ۱۹۶۴ این کتاب را منتشر کرد، بیش از پیش مورد تحسین قرار گرفت. چارلی در اولین هفتۀ چاپ و انتشار، بیش از ده‌هزار نسخه فروخت! طبیعتا چنین فروش و استقبالی باعث شد که آقای دال به فکر خلق ماجراهایی تازه برای این شخصیت­‌ها بیفتد. خصوصا که زمینۀ این کار در جلد نخست فراهم شده بود و نوشتن دنباله را راحت­‌تر می­کرد. اینطور شد که چارلی و آسانسور بزرگ شیشه‌ای در سال ۱۹۷۲ به چاپ رسید.

حلقۀ تخصصی فانتزی بانوی فرهنگ، بهانۀ هیجان­‌انگیزی برای مطالعه و بررسی آثار یکی از مشهورترین نویسنده‌­های فانتزی­‌نویس جهان شد که این کتاب هم جزو موارد مورد بررسی آن بود. داستان درست از جایی شروع می­‌شود که جلد قبلی به پایان رسید: فقط یک بچه موفق شده که از امتحان آقای وانکا سربلند بیرون بیاید و او کسی نیست جز چارلی. چارلی باکت که حالا وارث کارخانۀ افسانه‌­ای ویلی وانکاست، به همراه خانواده‌­اش سوار آسانسور شیشه‌­ای او می­شود. روح هیچ‌کدام از آن­ها خبر ندارد که این آسانسور قرار است سر از هتل فضایی خارج از مدار زمین دربیاورد، مسافران را با جانوران فضایی روبه­‌رو کند، به جهانی دیگر برود و ماجراهای ریز و درشت دیگری را رقم بزند. شخصیت­‌ها در تلاش برای گذشتن از این ماجراها، چیزهای زیادی یاد می­‌گیرند و سرانجام به کاخ سفید می­‌روند.

آغازشناسی، مکان و طرح داستان:

بهانۀ روایت این ماجرا، آسانسور بزرگ شیشه‌­ای است که در واقع همان پل ماست. بیشتر داستان در جهان خودمان و روی سیارۀ زمین می­‌گذرد، البته چارلی به فضا و سرزمین منها هم قدم می­‌گذارد. آسانسور، پل بین این دنیاهاست. چه بین زمین و فضا؛ چه بین زمین و «سرزمین منها» که جهان پیش از تولد است.

با توجه به این دنیاها، این داستان به سمت­‌وسوی ژانر علمی­‌تخیلی رفته که بر اساس کتاب «فانتزی در ادبیات کودکان» جناب محمدهادی محمدی، زیرمجموعۀ ژانر فانتزی است.

انواع تخیل:

تخیل کنشی: مثل سفر بین دو دنیا

تخیل کنشگری:  موجودات فضایی عجیبی به اسم «کرم­سانان» در داستان هستند که به شکل­‌های مختلفی تبدیل می­‌شوند (دگرگونی اتفاق می‌­افتد)

تخیل شیء جادویی: آسانسور جادویی و قرص‌های ویتامین آقای وانکا، نمونه­‌هایی از تخیل شیء جادویی هستند.

تخیل زبانی: آقای وانکا زبان عجیب و غریبی ابداع می‌کند که با موجودات فضایی ارتباط برقرار کند.

کارکردهای فانتزی:

احتمالا «سرگرمی» مهم­ترین کارکرد این داستان است. البته که تنها کارکرد نیست و کتاب با پیام­هایی که منتقل می­کند؛ کارکردهای دیگری هم دارد. مثلا:

کارکرد روان‌شناختی: مادربزرگ­های چارلی برای جوان شدن طمع می­‌کنند و چوبش را هم می­‌خورند. رولد دال با این ماجرا یادمان می­‌آورد که نمی­‌توانیم خودمان را پیر یا جوان کنیم و شاید لزومی هم نداشته باشد که چنین طمعی داشته باشیم. مادربزرگ­‌ها بیست­‌سال از تختخواب بیرون نیامده بودند و باور داشتند که هرگز نمی­‌‌توانند انجامش بدهند؛ اما فهمیدند که اگر «بخواهند»، چیزی جلودارشان نیست.

کارکرد شناختی: «محال بودن پیر و جوان کردن خودمان» یکی از کارکردهای شناختی داستان است. رولد دال به این موضوع هم اشاره می­‌کند که فضا و جهان، عظمت بسیار زیادی دارد و ما از روی زمین فقط بخش ناچیزی از آن را می­‌توانیم ببینیم.

کارکرد محسوس‌کردن جهان رؤیاها: چارلی در کنار ویلی وانکا، خیال­‌پردازی و رویاهای خیلی آدم­ها را تجربه می­‌کند. مثل اقامت در هتل فضایی، سفر به فضا و ملاقات با جانوران بیگانه، سفر به جهانی دیگر و… .

شگردها:

قطعا استفاده از این شگردهاست که داستان را جذاب می­‌کند:

_ شگرد حضور و نفوذ موجودات فانتزی در جهان واقعی ( همین‌طور شگرد برخورد اتفاقی با موجودی از دنیای فانتزی)

_ شگرد رفتن به جهان تخیلی از طریق ابزارهای زندگی (که در اینجا یک آسانسور است)

_ شگرد طرح پرسش دربارۀ ماهیت زندگی (مامان­‌بزرگ جورجیانا برای جوان­‌شدن طمع می­‌کند و با مصرف بیش از حد قرص­های جوان­‌کننده، غیب می­شود. او به جهان پیش از تولد رفته که خیلی سوال­‌برانگیز است.)

_ شگرد جدایی از دنیای واقعی با ظهور پدیده خاص: قرص آقای وانکا، مادربزرگ چارلی را جوان و جوان­تر کرده و سرانجام به دنیای دیگری می‌برد.

_ شگرد گره‌سازی و گره‌گشایی: مثل ­داستان­های دیگر، مشکلاتی پیش می­‌آید که قهرمان (آقای وانکا) همه را حل می­کند.

_ شگرد موقعیت اشتباهی: تمام این سفر فضایی، نتیجۀ اشتباه آقای وانکا در فشردن دکمه­‌های آسانسور است.

_ شگرد شیء جادویی و معجون شگفتی‌ساز: آقای وانکا تا دل­تان بخواهد از این معجون­‌ها دارد: معجون رشد مو، جوان­‌کننده و… .

_ شگرد سفر در طول و عرض جغرافیایی یا درون زمین: چارلی و آقای وانکا برای رسیدن به «سرزمین منها» و پیداکردن مامان­‌بزرگ، به اعماق زمین سفر می­‌کنند. پیش از این به فضا رفته و سفرهایی هم روی زمین دارند.

_ شگرد مشکل‌آفرینی

_ شگرد ماجراهای طنز و سرگرم‌کننده: رولد دال با خلق موقعیت­هایی که بچه­‌ها را به خنده می­‌اندازند، آن­ها را جذب کتاب­هایش می­کند.

_ شگرد موقعیت تصادفی: بخش قابل توجهی از اتفاقات داستان بر مبنای شانس و تصادف رخ می­دهند.

اصول فانتزی:

پیداکردن اصول فانتزی در این اثر کار سختی نیست. مثلا:

_ پیوستگی درونی

_ ویژگی­‌های خاص

_ آشنایی­‌زدایی

_ بازی­های زبانی

_ دگرگونی و دگردیسی

_ موقعیت بازی­‌گونه

کنش‌­های کارکردی:

مشخص است که در چنین اثری، کنش‌­های کارکردی زیادی را می­‌توان مشاهده کرد؛ از جمله:

_ دگردیسی و دگرگونی: مثلا تغییر شکل کرم­سانان (دگرگونی)

_ علت و سبب: تمام اتفاقات، زنجیره­وار اتفاق می­‌افتند و رابطۀ علت و سبب میان آن­ها حاکم است. مثل اشتباه در کنترل آسانسور که سردرآوردن از فضا را سبب می­شود.

_ تصادف: تمام ماجرای حضور در فضا با یک تصادف اتفاق می­‌افتد.

_ شرط: برای این مورد، می­‌شود مصرف قرص­های آقای وانکا را مثال زد. (اگر قرص بخورند، جوان می­شوند)

_ استفاده از طنز

_ استفاده از ابزار و تکنیک

_ ویژگی­های خاص غیر انسانی

_ استفاده از دارو یا معجون جادویی

شخصیت­‌ها:

_ ویلی وانکا: قهرمان و شخصیت اصلی ماجرا بیشتر از آنکه چارلی باشد، آقای وانکاست. شعبده­‌باز زبردستی که ترفندهای شگفت­‌انگیزی برای حل مشکلات دارد.

_ اومپالومپا: اومپالومپاها، کوتوله­‌هایی هستند که برای آقای وانکا کار می­‌کنند. در اولین نسخه از کتاب چارلی و کارخانۀ شکلات­‌سازی، آن­ها کوتوله­‌هایی «سیاهپوست» بودند که آقای وانکا آن­ها را از «عمیق‌­ترین و تاریک­‌ترین قسمت جنگل آفریقا» آورده بود که بعدا تغییر کرد.‌

_ بزرگسالان: بیشتر شخصیت­‌های کتاب، بزرگسالان هستند. از جمله آقای وانکا، رئیس­‌جمهور و دایه‌­اش، والدین چارلی و پدربزرگ­‌ها و مادربزرگ­‌ها، فضانوردان و… .

_ کرم­سانان: موجودات فضایی که قابلیت دگرگونی دارند.

_ چارلی: او تنها شخصیت کم­‌سن‌‌­وسال این داستان است که در تمام این سفرها، شجاعانه کنار آقای وانکا می­‌ایستد.

بررسی موضوع داستان:

چارلی و آسانسور بزرگ شیشه­‌ای، فقط یک موضوع را در بر نمی­‌گیرد. می­‌شود از بین موضوعات پرداخته شده در این داستان به «ارتباط با موجودات فضایی»، «خانواده و اهمیت آن»، «دوستی»، «ارتباط انسان با موجودات تخیلی»، «برخورد با ترس­‌های درونی انسان» اشاره کرد و شاید هم بتوان گفت که این داستان تنها بیان یک ماجراجویی شگفت­‌انگیز بوده است. ماجراهایی که فقط در کنار کسی مثل ویلی وانکا اتفاق می­افتند.