«عقاید یک دلقک»

این طرف خیابان، یک نفر با پیراهن مشکی، بالای سکو ایستاده بود و به انگلیسی مداحی می‌کرد. آن طرف خیابان، کارناوال بی‌صدا ایستاده بود. رنگ مشکی، از دور چشم دلقک‌ها، شُره کرده بود روی گونه‌هایشان.
(اثر: محسن نیساری، تهران)

نقد اثر:

چهار عنصر در این داستان وجود دارند که در این تحلیل بدانها اشاره می‌شود:

۱- نقش‌های نمادین ۲-رنگ‌های نمادین ۳- بازیگری و تظاهر ۴- مرزبندی هویتی

۱. از عنوان انتخابی این داستان کوچک شروع می‌کنیم: «عقاید یک دلقک». نویسنده این نام را هوش‌مندانه بر داستان کوچکش قرار داده؛ یعنی عنوان کتابی با محتوای اجتماعی و نگاهی نقادانه که مورد اقبال عامۀ مردم قرار گرفته و شناخته شده است و گزینش چینن نامی برای داستان کوچک عاشورایی، می‌تواند سؤال برانگیز باشد. علاوه بر این، تضادی که در شخصیت‌ دلقک‌ها با واقعۀ عاشورا وجود دارد نیز می‌تواند کنجکاوی مخاطب را برانگیزد؛ چنان‌که دلقک در نقش اجتماعی خودش، نماد خندیدن و خنداندن است و سوگواری در مناسک عاشورایی نماد گریستن و گریاندن.

۲- رنگ مشکی چکیده شده از دور چشم دلقک‌ها هم به درستی انتخاب شده و تناسب ظاهری آن با جامه سیاه عزاداران، آگاهانه در داستان گنجانده شده است.

۳. نام «دلقک» با آن ظاهر ساختگی‌اش نشان از تظاهری دارد که ریشه و سبب آن اجبار است؛ زیرا دلقک مجبور است به چیزی تظاهر کند که نیست وگرنه، نزد جامعۀ خودش پذیرفته نمی‌شود یا امرار معاش برای او دشوار خواهد شد. دلقک با نقاب خندان نزد تماشاچیان حاضر می‌شود، اما این بار در موقعیت داستانی، بی‌نقاب خودِ خودش را نمایش می‌دهد.

۴. نماد دیگر این داستان خیابان است که مرز جغرافیایی میان دو گروه ایجاد می‌کند: کنش‌گران درونی و کنش‌گران بیرون جامعۀ مذهبی. با توجه به باور درونی شدۀ گروه نخست، کنش سوگواری از آنان انتظار می‌رود اما چنین کنشی از گروه دوم؛ یعنی ناباورمندان، متوقع نیست. با این فرض، راوی مرز کنش‌گران بیرونی و درونی را برمی‌دارد، اما هوش‌مندانه به این طرف و آن طرف خیابان اشاره می‌کند تا تمایز فرهنگی – اجتماعی کنش‌گران و تماشاچیان را در ذهن مخاطب تداعی کند.

این داستان کوچک زاویۀ دیدی اجتماعی بر سوگواری دهۀ محرم دارد و از عشقی فراگیر می‌گوید؛ عشقی که مناسبات و نقش‌های اجتماعی در مقابلش رنگ می‌بازند و نوعی یکپارچگی و وحدت می‌آفریند.

با آرزوی موفقیت برای نویسندۀ محترم

(به قلم فرزانه فراهانی)